آیا کودک شما غذا را بدون جویدن قورت می‌دهد؟ این مشکل در بسیاری از خانواده‌ها شایع است و می‌تواند تغذیه و رشد کودک را تحت‌تأثیر قرار دهد.
در این مطلب از خانه رشد می‌خواهیم راهکارهای مؤثر و عملی برای آموزش جویدن غذا به کودک را بررسی کنیم و ببینیم چگونه به کودک مهارت جویدن را یاد بدهیم یا چگونه به کودک بیاموزیم که غذا را بجود.
چرا آموزش جویدن غذا به کودک اهمیت دارد؟
جویدن، نخستین مرحله از فرآیند گوارش است که با خرد و نرم کردن غذا در دهان، شرایط را برای هضم مؤثرتر در معده و روده فراهم می‌کند. این مهارت نه‌تنها به تسهیل بلع و جلوگیری از خطر خفگی کمک می‌کند، بلکه در رشد و تقویت عضلات دهانی مانند فک، زبان و گونه‌ها نیز نقش کلیدی دارد.
وقتی جویدن به‌درستی انجام شود، ترشح بزاق دهان افزایش می‌یابد و فعالیت آنزیم‌های گوارشی دهانی بهینه‌تر خواهد شد. از سوی دیگر، تکرار حرکات جویدن در سنین پایین، به شکل‌گیری صحیح الگوهای گفتاری نیز کمک می‌کند و نقش پیشگیرانه‌ای در بروز اختلالات دهانی دارد.
در مجموع، آموزش این مهارت یکی از پایه‌های مهم در تغذیه کودک و رشد همه‌جانبه او به شمار می‌رود.
از چه سنی باید آموزش جویدن غذا به کودک را شروع کنیم؟
شروع آموزش جویدن غذا باید زمانی انجام شود که کودک علائم مشخصی از آمادگی رشدی را نشان دهد. معمولاً این آمادگی از حدود ۶ ماهگی آغاز می‌شود، زمانی که کودک وارد مرحله تغذیه تکمیلی می‌شود.
در این سن، بسیاری از نوزادان شروع به بردن اشیاء و اسباب‌بازی‌ها به سمت دهان می‌کنند و علاقه بیشتری به کنش‌های دهانی از خود نشان می‌دهند.از دیگر نشانه‌های مهم، می‌توان به پایان رفلکس بیرون‌اندازی زبان، توانایی نشستن بدون حمایت و کنترل مناسب سر و گردن اشاره کرد.
با مشاهده این علائم، والدین می‌توانند به‌آرامی مواد غذایی با بافت نرم را وارد رژیم غذایی کودک کرده و مهارت جویدن را گام‌به‌گام تقویت کنند.
چک‌لیست آمادگی کودک برای یادگیری جویدن غذا
برای اطمینان از اینکه کودک آمادگی لازم جهت آموزش جویدن را دارد، می‌توان از یک چک‌لیست ساده اما کاربردی استفاده کرد. در این لیست، نشانه‌هایی آورده شده که نشان می‌دهند کودک در مسیر مناسب برای شروع مهارت جویدن قرار گرفته است:
- توانایی نشستن مستقل بدون کمک
- کنترل مناسب سر و گردن
- از بین رفتن رفلکس بیرون‌اندازی زبان
- علاقه به بردن اشیا به دهان و گاز گرفتن آنها
- تمایل به تقلید حرکات دهانی بزرگ‌ترها
- واکنش مثبت به بافت‌های جدید غذایی
- توانایی گرفتن غذا با دست و رساندن آن به دهان (تقویت مهارت حرکتی ظریف)
- هماهنگی نسبی بین بلع، فک و زبان
اگر کودک شما بیشتر این موارد را دارد، زمان مناسبی برای آغاز آموزش گام‌به‌گام جویدن است.
چگونه به کودک مهارت جویدن را یاد بدهیم؟
آموزش مهارت جویدن غذا به کودک نیازمند روش‌هایی مرحله‌به‌مرحله و سازگار با رشد حرکتی و حسی کودک است. در این مسیر، استفاده از مواد غذایی مناسب، ابزارهای کمکی، و فراهم‌کردن یک فضای مثبت و ایمن می‌تواند یادگیری را تسهیل کند.
در ادامه، چند راهکار کاربردی و مؤثر برای تقویت جویدن در کودکان معرفی می‌شود:
استفاده از غذاهای انگشتی نرم و سالم
غذاهای انگشتی مثل تکه‌های نرم موز، کدو پخته یا سیب‌زمینی له‌شده کمک می‌کنند تا کودک بتواند با کنترل خود، غذا را بردارد و وارد دهان کند. این نوع غذاها با بافت نرم و قابلیت حل شدن با بزاق، بهترین گزینه برای شروع یادگیری جویدن مستقل هستند.
استفاده از تغذیه‌کننده میوه (پستانک میوه)
پستانک‌های میوه‌ای سیلیکونی یا توری، امکان مزه‌کردن میوه را بدون نگرانی از خفگی فراهم می‌کنند. کودک با گاز گرفتن این ابزارها، فک، لثه و زبان خود را درگیر می‌کند و به‌صورت غیرمستقیم با فرآیند جویدن آشنا می‌شود.
اجازه دادن به کودک برای غذا خوردن مستقل
کودکانی که کنترل قاشق را تجربه می‌کنند، اعتمادبه‌نفس و میل بیشتری برای آزمایش غذاهای جدید و جویدن نشان می‌دهند. این استقلال باعث فعال شدن هماهنگی چشم و دست و تقویت کنش‌های دهانی می‌شود.
غذا دادن هنگام گرسنگی واقعی
کودکی که احساس سیری دارد، میلی به تلاش برای جویدن ندارد و اغلب غذا را پس می‌زند. اما وقتی کودک واقعاً گرسنه است، تمایل بیشتری به کشف غذا و استفاده از مهارت‌های دهانی خود برای خوردن خواهد داشت.
تمرین حرکات دهانی با بازی‌های ساده و ابزارها
بازی‌هایی مثل فوت کردن شمع، بادکنک‌بازی، مکیدن نی، گاز گرفتن اسباب‌بازی‌های سیلیکونی یا دندان‌گیرها به تقویت عضلات دهانی و هماهنگی زبان و فک کمک می‌کنند. این تمرینات غیرغذایی، پیش‌زمینه‌ای برای افزایش توان جویدن و بلع ایمن هستند.
ایجاد محیط آرام و بدون استرس برای غذا خوردن
استرس، عصبانیت یا فشار بیش‌ازحد والدین می‌تواند منجر به امتناع کودک از غذا خوردن شود. ایجاد فضای شاد، بدون اجبار و همراه با تشویق مثبت، جویدن را به تجربه‌ای لذت‌بخش برای کودک تبدیل می‌کند و اضطراب او را کاهش می‌دهد.
چگونه به کودک بیاموزیم که غذا را بجود؟
یادگیری جویدن غذا برای کودک تنها از طریق تجربه مستقیم اتفاق نمی‌افتد؛ بلکه کودکان بخش بزرگی از رفتارهای تغذیه‌ای خود را از طریق مشاهده و تقلید یاد می‌گیرند. استفاده از روش‌های الگوگیری مانند غذا خوردن هم‌زمان با والدین، می‌تواند تأثیر زیادی در رشد این مهارت داشته باشد.
وقتی کودک حرکات فک، دهان و زبان بزرگ‌ترها را هنگام جویدن می‌بیند، تمایل بیشتری برای تکرار آنها پیدا می‌کند.یکی دیگر از روش‌های مؤثر، استفاده از بازی‌های نقش‌آفرینی یا تماشای فیلم‌های آموزشی کودکانه درباره غذا خوردن است.
کودک با دیدن همسالان یا شخصیت‌های کارتونی در حال جویدن، به‌طور ناخودآگاه این رفتار را الگوبرداری می‌کند. همچنین اگر والدین در هنگام غذا خوردن به‌صورت واضح و اغراق‌شده جویدن را نشان دهند، کودک بهتر متوجه الگوی حرکتی فک و زبان خواهد شد و احتمال بروز جویدن تقلیدی و سپس واقعی افزایش می‌یابد.
در این مسیر، مهم است که آموزش به‌صورت طبیعی و غیرتحمیلی باشد تا کودک با احساس امنیت و علاقه نسبت به این مهارت واکنش نشان دهد. استفاده از روش‌های بصری، همراهی با کودک در زمان تغذیه، و تشویق‌های کلامی، فرآیند یادگیری را مؤثرتر و سریع‌تر خواهد کرد.
آیا کودک بدون دندان هم می‌تواند غذا را بجود؟
بله، برخلاف تصور بسیاری از والدین، کودکان می‌توانند حتی پیش از رویش دندان‌های آسیاب نیز فرآیند جویدن غذا را آغاز کنند. در این مرحله، نقش اصلی را لثه‌ها ایفا می‌کنند که با داشتن بافتی محکم و قابل‌انعطاف، قابلیت نرم کردن غذاهای پوره‌شده یا نرم را دارند.
در واقع، جویدن اولیه بیش از آنکه به دندان وابسته باشد، به هماهنگی بین فک پایین، زبان و گونه‌ها مرتبط است.در ماه‌های ابتدایی، بسیاری از کودکان فقط حرکات تقلیدی انجام می‌دهند؛ یعنی فک خود را بالا و پایین می‌برند بدون آنکه جویدن واقعی صورت گیرد.
این حرکات که بخشی از روند طبیعی رشد مهارت دهانی هستند، مقدمه‌ای برای تقویت کنترل فک و توسعه توانایی بلع ایمن محسوب می‌شوند.زمانی که کودک بدون دندان از غذاهای بافت‌دار نرم استفاده می‌کند و این حرکات را انجام می‌دهد، بدن او برای جویدن مؤثر در آینده آماده می‌شود.
بنابراین، آغاز آموزش جویدن به رویش دندان‌ها وابسته نیست، بلکه به بلوغ حرکتی دهان و علاقه کودک به کشف غذا بستگی دارد.
اشتباهات رایج والدین هنگام آموزش جویدن غذا به کودک
در روند آموزش مهارت جویدن، برخی رفتارهای نادرست والدین می‌تواند روند یادگیری را کند کرده یا حتی باعث بروز مقاومت در کودک شود. یکی از رایج‌ترین اشتباهات، ادامه طولانی‌مدت استفاده از غذاهای پوره و میکس‌شده است که مانع درگیری فعال عضلات فک و زبان در فرآیند جویدن می‌شود.
برخی والدین نیز هنگام عدم همکاری کودک، با فشار، اصرار یا حتی تنبیه تلاش می‌کنند او را وادار به جویدن کنند؛ رویکردی که نه‌تنها بی‌اثر است بلکه باعث ترس و اضطراب غذایی می‌شود.
همچنین غذا دادن در حال بازی یا حرکت، تمرکز کودک بر غذا را از بین می‌برد و مانع شکل‌گیری ارتباط ذهنی او با فرآیند تغذیه می‌شود. از طرفی، مقایسه کودک با خواهر، برادر یا همسالان دیگر، احساس ناکامی و بی‌ارزشی ایجاد می‌کند و انگیزه درونی کودک را کاهش می‌دهد.
استفاده از پاداش یا تهدید در وعده‌های غذایی نیز پیام اشتباهی به کودک منتقل می‌کند؛ زیرا هدف از غذا خوردن، دریافت نیازهای بدنی است نه گرفتن جایزه یا فرار از تنبیه. این الگوها اگر تکرار شوند، می‌توانند به مشکلات جدی در الگوی تغذیه‌ای و ارتباط کودک با غذا منجر شوند.
تفاوت یادگیری جویدن در کودکان سالم و کودکان دارای اختلالات رشدی
فرایند یادگیری جویدن غذا در همه کودکان یکسان نیست و بسته به شرایط رشدی و بدنی، تفاوت‌های قابل‌توجهی در این مسیر دیده می‌شود. کودکانی که رشد طبیعی دارند معمولاً با شروع تغذیه کمکی و مشاهده اطرافیان، به‌تدریج مهارت جویدن را فرا می‌گیرند.
اما در کودکانی با اختلالات رشدی مانند اوتیسم، سندروم داون، تأخیر گفتار یا تن عضلانی پایین، این روند با چالش‌هایی همراه است.این کودکان ممکن است هماهنگی لازم بین فک، زبان و بلع را نداشته باشند یا به دلیل اختلالات حسی دهانی، نسبت به بافت‌های خاص غذایی واکنش منفی نشان دهند.
همچنین ضعف در عضلات دهانی می‌تواند توانایی آنها در خرد کردن غذا را محدود کند. در چنین شرایطی، این کودکان نیاز به تمرینات تخصصی‌تر، صبر و حمایت بیشتر والدین دارند و در بسیاری موارد، بهره‌گیری از خدمات گفتاردرمانی تخصصی برای تقویت عضلات دهانی و آموزش مرحله‌ای مهارت جویدن ضروری است.
تأثیر بازی‌های حرکتی و انگشتی در تقویت مهارت جویدن
بازی‌های حرکتی که بر هماهنگی انگشتان، دست و دهان تمرکز دارند، نقش مهمی در آماده‌سازی کودک برای یادگیری جویدن ایفا می‌کنند. حرکات ظریف انگشت، ضمن تقویت مهارت حرکتی ظریف، باعث افزایش کنترل کودک بر غذا گرفتن و رساندن آن به دهان می‌شود.
این هماهنگی پایه‌ای است برای شروع موفق مهارت‌های دهانی. از سوی دیگر، بسیاری از این بازی‌ها به‌صورت غیرمستقیم عضلات فک، گونه و زبان را نیز فعال می‌کنند.
بازی‌هایی مثل فوت کردن شمع، نی مکیدن، باد کردن بادکنک، جویدن اسباب‌بازی‌های سیلیکونی، چیدن جورچین یا تمرین‌هایی مثل توپ‌بازی‌های دستی با توپ‌های نرم و کوچک که کودک آن را به دهان نزدیک می‌کند یا می‌فشارد، می‌تواند به تحریک ناحیه دهانی و افزایش توجه کودک به حرکات دهان کمک کند.
این بازی‌ها به‌ویژه در کودکانی که نسبت به غذا واکنش منفی دارند یا دچار تأخیر رشدی هستند، می‌توانند به‌عنوان بخشی از برنامه مداخله‌ای مورد استفاده قرار گیرند.
چه غذاهایی برای آموزش جویدن مناسب نیستند؟
در مراحل ابتدایی آموزش جویدن غذا، انتخاب نوع خوراکی نقش حیاتی در امنیت و موفقیت این فرآیند دارد. برخی غذاها به دلیل سفتی بافت، شکل لغزنده یا قابلیت خفگی بالا برای کودکان زیر سه سال مناسب نیستند.
مغزها، پاپ‌کورن، کشمش، آب‌نبات‌های سفت، دانه‌های ذرت بوداده، و گوشت‌های الیافی یا رشته‌نشده از جمله موادی هستند که کودک در سنین پایین نمی‌تواند به‌خوبی آنها را خرد و مدیریت کند.
این مواد به‌راحتی می‌توانند در گلو گیر کنند و خطر خفگی را افزایش دهند، به‌ویژه اگر کودک هنوز هماهنگی لازم بین فک، زبان و بلع را به‌دست نیاورده باشد.
توصیه می‌شود این نوع خوراکی‌ها تا سن سه سالگی یا زمانی که مهارت‌های دهانی به‌اندازه کافی تکامل یافته‌اند، از رژیم غذایی کودک حذف شوند یا با شکل‌های ایمن‌تر جایگزین گردند. ایمنی غذایی در این دوره نه‌تنها از خطرات جسمی پیشگیری می‌کند، بلکه باعث می‌شود کودک تجربه‌ای مثبت از یادگیری جویدن داشته باشد.
چه زمانی باید به متخصص مراجعه کنیم؟
اگر کودک تا حدود ۱۸ ماهگی هنوز نشانه‌ای از شروع جویدن نشان نداده یا در خوردن غذاهای نیمه‌جامد و جامد با مشکل جدی مواجه است، ممکن است نیاز به ارزیابی تخصصی داشته باشد.
در مواردی که کودک دچار اختلالات حسی دهانی باشد – مانند حساسیت بیش از حد به بافت‌های خاص یا بی‌تفاوتی کامل به غذا – توانایی او در جویدن تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد.
همچنین، وجود ریفلاکس معده‌ای-مروی (GERD)، کاهش وزن غیرعادی، تاخیر در رشد حرکات دهانی یا عدم هماهنگی بین زبان، فک و بلع از جمله نشانه‌هایی است که ضرورت مراجعه به گفتاردرمانگر یا متخصص تغذیه کودک را مطرح می‌کند.
این متخصصان با بررسی الگوهای حرکتی دهان و وضعیت عضلات فک و زبان، برنامه درمانی مناسبی طراحی کرده و از بروز مشکلات بلندمدت جلوگیری می‌کنند. تشخیص زودهنگام و مداخله مؤثر می‌تواند روند یادگیری جویدن را تسهیل کرده و سلامت تغذیه‌ای کودک را تضمین کند.
خانه رشد؛ همراه مطمئن والدین در مسیر تغذیه و رشد کودک
اگر کودک شما در جویدن غذا، خوردن مواد جامد یا پذیرش طعم‌ها و بافت‌های مختلف دچار مشکل است، نگران نباشید؛ مجموعه تخصصی خانه رشد با تیمی مجرب از روانشناسان کودک، کاردرمانگران و گفتاردرمانگران آماده ارائه خدمات تخصصی و مداخله‌های هدفمند برای حل مشکلات تغذیه‌ای فرزند شماست.
از ارزیابی دقیق مشکلات حسی دهانی گرفته تا آموزش مرحله‌ای مهارت جویدن و طراحی برنامه تغذیه‌ای متناسب با ویژگی‌های کودک، در خانه رشد همه چیز بر پایه تخصص، تجربه و همراهی دلسوزانه بنا شده است.
والدینی که از بدغذایی، امتناع از جویدن یا اختلالات دهانی-حرکتی فرزندشان نگران هستند، می‌توانند با اطمینان از خدمات این مرکز بهره‌مند شوند و مسیر رشد کودک را هموارتر کنند.
سوالات متداول
۱. اگر کودک هنوز دندان ندارد، چطور می‌تواند جویدن را یاد بگیرد؟
کودک با استفاده از لثه‌های قوی و هماهنگی فک و زبان می‌تواند غذاهای نرم را بجود. دندان‌ها برای شروع جویدن ضروری نیستند.
۲. آیا دیر شروع کردن غذاهای جامد باعث اختلال در جویدن می‌شود؟
بله، تأخیر در معرفی بافت‌های جامد می‌تواند روند یادگیری جویدن را دچار مشکل کند و به وابستگی بیش از حد به غذاهای پوره منجر شود.
۳. چه نشانه‌هایی نشان می‌دهد کودک آمادگی جویدن را دارد؟
توانایی نشستن مستقل، از بین رفتن رفلکس بیرون‌اندازی، بردن اشیا به دهان و تقلید حرکات دهانی از نشانه‌های آمادگی کودک هستند.
۴. چه زمانی باید برای مشکل جویدن کودک به متخصص مراجعه کرد؟
اگر کودک تا ۱۸ ماهگی جویدن را شروع نکرده یا اختلالات حسی دهانی، رفلاکس یا کاهش وزن دارد، مراجعه به گفتاردرمانگر توصیه می‌شود.
سخن پایانی
یادگیری جویدن یک مهارت رشدی حیاتی برای کودکان است و نقش مهمی در سلامت، بلع و گوارش آنها دارد. با رعایت نکات گفته‌شده، می‌توانید آموزش جویدن غذا به کودک را با آرامش و موفقیت پیش ببرید.
فراموش نکنید چگونه به کودک مهارت جویدن را یاد بدهیم و چگونه به کودک بیاموزیم که غذا را بجود، بیشتر از آنکه سخت باشد، نیاز به صبر و آگاهی دارد.
