در ابتدا و پیش از بررسی انواع توانبخشی معلولین ، نگاهی گذرا به تعریف معلولیت و جنبههای مختلف آن خواهیم داشت. هرچند امروزه واژه معلولیت ممکن است موجب ایجاد یک بازخورد منفی در ذهن دیگران شود، اما به صورت کلی معلولیت، به شرایطی گفته میشود که موجب ایجاد محدودیت و کاهش استقلال فرد در زندگی طبیعی به دلیل آسیبهای وارده از اختلال و ناتوانی میشود. به این ترتیب فرد معلول فردی است که قسمتی از تواناییهای فردی، اجتماعی، حرفهای و روحی روانی خود را به دلیل این شرایط از دست داده است. این معلولیت میتواند از گفتار و زبان فرد تا مسائل شناختی و همچنین حرکتی او را در بر گیرد.
معلولیت میتواند به دلایل مختلفی از جمله دلایل ژنتیکی و مادرزادی، ضربه ناشی از تصادف، پرت شدن از ارتفاع، بیماری و … ایجاد شود. میزان تاثیرگذاری معلولیت بر زندگی فرد بسته به شرایط مختلفی از جمله سن، جنسیت، وضعیت تحصیلی، شغلی و … میتواند متفاوت باشد.
توانبخشی معلولین
به صورت کلی از لحاظ آموزشی، تربیتی و اجرای برنامههای توانبخشی، معلولین به سه دسته تقسیم میشوند:
- آموزش پذیر: این دسته از معلولین، افرادی هستند که خیلی از افراد عادی فاصله ندارند و پس از دریافت آموزشهای لازم میتوانند در زندگی عادیشان روند عادی ازدواج، تحصیل، شغل و … را به پیش ببرند. همچنین از نظر هوشی، بهره هوشی این افراد بین ۵۰ تا ۷۵ است که کمی از یک فرد عادی پایینتر است.
- تربیت پذیر: از ویژگیهای کلی این افراد این است که در زمینه تکلم، حرکت و سایر ویژگیهای عمومی رشدی، تاخیر مشهودی نسبت به همسن و سالان خود نشان میدهند. همچنین از آنجایی که بهره هوشی این دسته از معلولین بین ۲۵ تا ۵۰ است، نیاز است که دائما در معرض انواع برنامههای توانبخشی، آموزشی و تربیتی قرار گیرند تا بتوانند این تاخیر را جبران کنند. اما میتوان این انتظار را داشت که در بسیاری از زمینهها پیشرفت خوبی را از خود نشان دهند و پس از مدتی به صورت محدود بتوانند از گفتار، حرکت و … استفاده کنند.
- ایزوله(پناهگاهی): شرایط این دسته از افراد معلول به گونهای است که به صورت کلی نمیتوان امید چندانی به پیشرفت آنها بخصوص در زمینههای درکی و ذهنی داشت. در نهایت و پس از سالیان متمادی آموزش، چند کلمه و یا چند مهارت محدود را یاد میگیرند، چرا که این افراد سطح عمیقی از کم توانی ذهنی را نشان میدهند . همچنین این دسته از معلولین دارای بهره هوشی کمتر از ۲۵ میباشند.
انواع توانبخشی معلولین
به صورت کلی، توانبخشی علمی است که هدف اصلی آن آموزش و بهبود شرایط زندگی فردی و اجتماعی معلولین است. در واقع توانبخشی را میتوان شامل همه اقداماتی دانست که در جهت افزایش استقلال زندگی افراد معلول و بهبود کیفیت زندگی آنها انجام میشود. در این زمینه هم از آموزش این افراد و هم از اقداماتی همانند تغییر محیط زندگی و اجتماع معلولین استفاده میشود.
برنامههای توانبخشی معلولین شامل گفتاردرمانی، فیزیوتراپی، کاردرمانی، ارتز و پروتز و شنوایی شناسی میباشد که در ادامه به بررسی هر کدام از این این موارد میپردازیم.
گفتاردرمانی: متخصصان گفتاردرمانی در زمینه آموزش و بهبود مشکلات گفتار و زبان، ارتباط و بلع افرادی که در این موارد دچار اختلالاتی هستند، قدم برمیدارند. همچنین دامنه سنی این مشکلات میتواند از کودکی تا بزرگسالی افراد را در بر گیرد و کیفیت زندگی و تعاملات فرد را کاهش دهد. اختلالات ناشی از طیف اتیسم، تاخیرهای گفتار و زبان، اختلالات تلفظ، لکنت زبان، مشکلات ناشی از اختلالات صوت، اختلالات بلع و … از جمله مواردی هستند که زیر چتر حمایتی گفتاردرمانی قرار میگیرند. بهبود این شرایط در افرادی که در این زمینه دچار نقص و معلولیت هستند، نیازمند پیگیری و مداومت خانوادهها و نیز تخصص گفتاردرمان میباشد.
فیزیوتراپی: متخصصان این حیطه به فرد معلول در جهت بهبود مشکلات تعادل، حرکت، قدرت، مهارت های حرکتی و … کمک میکنند. همچنین دردهای ناشی از آسیب دیدگیهای ورزشی، کمر درد، تصادف، سقوط از ارتفاع و … از جمله مواردی هستند که با استفاده از تمرینات فیزیوتراپی میتوانند به تسکین و بهبودی برسند.
آشنایی با برنامه های توانبخشی برای افراد معلول
کاردرمانی: هدف اصلی رشته کاردرمانی بهبود استقلال و توانایی فرد معلول برای انجام کارها و فعالیتهای روزمره فردی و اجتماعی میباشد. در واقع متخصصان کاردرمانی در سه حیطه اصلی ذهنی، جسمی و روانی به بهبود اختلالات مربوطه در معلولین میپردازند. این اختلالات میتوانند مادرزادی و یا اکتسابی باشند و در اثر ضربات مختلف، شرایط نورولوزیکی از جمله سکتههای مغزی، اختلالات مخچه و … ایجاد شوند.
ارتز و پروتز: در شرایطی که فرد معلول دچار نقص و یا قطع عضو شود و نیازمند جایگذاری یک عضو جدید باشد، متخصصان ارتز و پروتز از علم و تخصص خود در جهت بهبود شرایط این افراد استفاده میکنند. ترکیبی از هنر، علم پزشکی و مهندسی در این شرایط به کمک توانبخشان ارتز و پروتز میآید. همچنین هر ارتز (مثلا کفش طبی) برای یک فرد معلول به صورت اختصاصی ساخته میشود و به موازات اندام قرار گرفته، و متناسب با آن اختلال نقش حمایت کننده دارد.
شنوایی شناسی: یک شنوایی شناس با استفاده از بررسی مسیر شنوایی و سنجش کاستیهای احتمالی ناشی از معلولیت، به شناسایی اختلالات شنوایی در این افراد میپردازد. بررسی دستگاه عصبی مرکزی و پردازش اطلاعات دریافتی و همچنین دستگاه دهلیزی-تعادلی از دیگر حوزههایی است که در علم شنوایی شناسی مورد مطالعه قرار میگیرند.
در ادامه شنوایی شناسان برای بهبود افرادی که به دلیل مشکلات شنوایی دچار معلولیت شدهاند، به توانبخشی و آموزش این افراد میپردازند که در این زمینه درمان شنوایی کلامی، تجویز وسایل کمکی مانند سمعک و همچنین مشاورات لازم در زمینه کاشت حلزون ارائه میشود.