توانبخشی اجتماعی چیست؟ توانبخشی اجتماعی (یا به بیان کاملتر توانبخشی روانی اجتماعی) شاخه‌ای از علوم توانبخشی است که در جهت بهبود شرایط معلولین، بیماران روانی و سایر افرادی که از نظر اجتماعی نسبت به موقعیت‌های سابق زندگیشان عقب افتاده‌اند، تلاش می‌کند. تلاش اصلی متخصصان این رشته در درجه اول ایجاد انطباق و پذیرش برای این افراد و بعد از آن کمک در جنبه‌های مختلف زندگی از جمله کار، وظایف اجتماعی و موقعیت‌های تحصیلی و آموزشی است.
هدف اصلی در توانبخشی اجتماعی ، درمان و بهبودی فرد مراجع و توانخواه نمی‌باشد، بلکه متخصص مربوطه با همراهی خود توانخواه به او کمک می‌کند که استعدادها و توانایی‌هایش را به حداکثر برساند و به سمت اجتماع بازگردد. در واقع خدماتی که تیم توانبخشی اجتماعی-روانی انجام می‌دهد نه یک فرآیند درمانی است که یک فرایند آموزشی محسوب می‌شود.
توانبخشی اجتماعی فرایندی مستمر در جهت ارائه خدمات مستمر و هماهنگ توانبخشی در زمینه اجتماعی و روانی به مراجع و خانوادة‌اش می‌باشد. در این شرایط ضمن کاهش فشار مسائل اقتصادی، اجتماعی و روحی، فرد آمادگی کافی برای ایفای نقش اجتماعی را در مرحله ورود به کار در جامعه به دست می‌آورد.
خدمات توانبخشی اجتماعی
خدمات توانبخشی اجتماعی (و روانی) در دو حیطه کلی به مراجعین ارائه می‌گردد:
- مددکاری اجتماعی: مددکاری یک کار تیمی حرفه‌ای و یک رویکرد توانبخشی اجتماعی است که به مراجع، خانواده‌اش و همچنین گروه‌های اجتماعی کمک می‌کند که استعدادهای از دست رفته را دوباره بازیابی کنند و رفاه و استقلال خود را بالاتر ببرند. همچنین کمک به رفع معضلات اجتماعی مانند فقر، اعتیاد، بیکاری، تجاوز و سایر انواع خشونت‌های اجتماعی و … از جمله مسائلی هستند که نیاز به ورود و مداخله مددکاران اجتماعی را می‌طلبند. از سوی دیگر در ارتباط با بعضی بیماران مانند بیماران ضایعه نخاعی تلاش مدکاران اجتماعی بر این است که در حد امکان سازگاری و انطباق فرد را با محیط و اجتماع بالا ببرند.
- مشاوره: فرآیندی است پویا که با هماهنگی مراجع و مشاور در جهت اجرای برنامه‌های مورد نظر پی‌ریزی می‌شود. هدف اصلی آن ایجاد درک و بینش مثبت‌تر در فرد نسبت به خود، اجتماع و سایر موقعیت‌های زندگی می‌باشد. همچنین ایجاد تغییرات رفتاری و تلاش برای بهبود رفتار مراجع، بالا بردن قدرت انطباق و سازگاری با سختی‌ها، افزایش قدرت تصمیم گیری، ایجاد روابط مثبت با دیگران، بهبود شرایط تحصیلی و کاری و … از دیگر خدماتی است که مشاوران روانی-اجتماعی به مراجعین ارائه می‌دهند.
فرایند خدمات توانبخشی اجتماعی
این فرایند طی سه مرحله اصلی توسط تیم توانبخشی انجام می‌گردد :
1 – ارزیابی: این مرحله از بدو ورود فرد به بیمارستان و یا سایر مراکز درمانی-توانبخشی مربوطه شروع می‌شود. در این شرایط مددکار اجتماعی و یا مشاور مورد تایید اقدام به ارزیابی شرایط بیمار می‌کنند. بنابراین در ابتدای راه مددکاراجتماعی و یا مشاور ضمن دادن آگاهی و امید به مراجع و خانواده‌اش، فرم اولیه مددکاری اجتماعی و توانبخشی را با همراهی بیمار پر کرده و مراحل بعدی را پایه‌ریزی می‌کند.
2 – درمان: همانطور که پیش از این گفته شد در اینجا منظور از درمان، درمان پزشکی یا دارویی نمی‌باشد بلکه هدف آموزش مراجع و خانواده‌اش در جهت بازیابی استعدادها و توانایی‌های فردی و اجتماعی می‌باشد. زمان این مرحله برای افراد مختلف متفاوت است و برای بعضی از توانخواهان ممکن است نیاز به دریافت خدمات عاطفی، اجتماعی، فردی و حتی کمک مالی از سوی تیم توانبخشی اجتماعی و سایر نهادهای مربوطه تا آخر عمر احساس شود.
3 – آمادگی برای بازگشت به جامعه: فرد معلول یا فردی که از اختلالات روانی رنج می‌برد و نیاز به دریافت خدمات توانبخشی اجتماعی دارد، ممکن است در انجام کارهای به ظاهر ساده‌ای مانند دستشویی رفتن، غذا خوردن، روشن کردن تلویزیون و انجام دادن کارهای شخصی و … ناتوان باشد. طبیعتا این وضعیت رنج زیادی برای فرد توانخواه دارد و می‌طلبد که مشاور و مددکار اجتماعی با درک عمیق شرایط فرد، یک ارزیابی و درمان (آموزش) دقیق را در پیش گرفته و پس از آن نسبت به بازگشت فرد به جامعه اهتمام لازم را به خرج دهند.
در این مرحله، ایجاد بهداشت روانی هم برای توانخواه و هم برای خانواده‌اش لازم و حیاتی است و لازم است مددکار و مشاور اجتماعی حضوری فعال داشته باشند و به صورت دقیق شرایط فرد را دنبال کنند. پس از ارزیابی و درمان، ایجاد روحیه و باور لازم در فرد برای بازگشت به اجتماع یک نکته کلیدی است.
آشنایی با اصول توانبخشی
تلاش اصلی توانبخشان روانی-اجتماعی هدف کمک به افراد توانخواه برای موارد زیر است:
امیدبخشی: شرایط به وجود آمده، می‌تواند ناامیدی عمیقی را برای توانخواه ایجاد کند. توانبخش اجتماعی در مرحله اول باید در راستای امید بخشی به مراجع تمامی تلاش خود را به کار گیرد.
توانمند سازی: توانمند سازی مراجع در جهت بازیابی توانایی‌ها و استعدادهایش از نکات کلیدی مد نظر تیم توانبخشی روانی_اجتماعی می‌باشد.
تمرکز بر مهارت‌ها: مهارت‌های مراجع نکته‌ای کلیدی و کارساز در زندگی او می‌باشد. هدف اصلی توانبخش کمک به فرد در جهت مدیریت این منابع می‌باشد که مهارت‌های فردی، اجتماعی، حرفه‌ای و سایر موارد را شامل می‌شود.
حمایت گری: حمایت از مراجع و جبران نقاط ضعف او می‌تواند سرعت بازگشت او به جامعه را بهبود ببخشد و این مساله از دید یک توانبخش اجتماعی دور نمی‌ماند.
همچنین اصول اساسی دیگری نیز وجود دارند که در سایه خدمات توانبخشی روانی – اجتماعی به آنها توجه فراوانی می‌شود از جمله این که:
- همه افراد پتانسیل‌هایی دارند که می‌توان آنها را توسعه داد.
- همه مردم حق تعیین سرنوشت و پی‌ریزی آینده خود را دارند.
- بر حال فرد توانخواه تمرکز دارد و نه گذشته او.
- نقاط قوت فرد مهمتر از علائم و مشکلات او هستند.
- هر کس نیازهای مختلفی دارد.
- خدمات حرفه ای باید برای همه وجود داشته باشد و در عادی ترین شرایط ممکن ارائه شود.
