توانبخشی شناختی روشی است به منظور بهبود و بازسازی عملکردهای شناختی پس از آسیب های مغزی انجام میشود. منظور از عملکردهای شناختی توجه و انواع آن،حافظه و انواع آن، استدلال، قضاوت، برنامه ریزی و… میباشد. در این مطلب شما را با انواع توانبخشی شناختی آشنا می سازیمبرای طیف وسیعی از افراد نیز مانند افراد دارای دمانس افرادی که دچار صدمات ضربه ای مغز شده اند و افرادی که دچار سکته ی مغزی شده به کار میرود.
توانبخشی شناختی به یک درمان خاص اتلاق نمی شود بلکه شامل گروهی از درمانهاست که متخصصان آن ها را به کار می گیرند. برخی از مطالعات نیز کارآمدی این روش درمانی را تایید می کنند. به طور مثال مطالعه ای در سال 2017 کارآمدی این روش بیماران دارای ام اس را گزارش داد. هم چنین مطالعه ی دیگری در سال 2013 نیز کارآمدی این روش در دمانس را نشان داد. توانبخشی شناختی شامل دو رویکرد است: بازسازی و جبرانی. در ادامه به بررسی این دو رویکرد، مراحل ،انواع و دیگر ویژگی های توانبخشی شناختی می پردازیم.
1.رویکرد بازسازی
_در این رویکرد به تقویت یا دوباره انجام دادن عملکرد شناختی ای پرداخته میشود که دچار آسیب شده است.
_مثلا شخصی دچار ضربه به سر و یا سکته ی مغزی شده و در حافظه ی کوتاه مدت خود نقایصی نشان میدهد؛پس از آن متخصصان براساس رویکرد بازسازی تمارین مختلفی برای بهبود حافظه ی کوتاه مدت فرد آسیب دیده به کار میگیرند.
_مهم ترین ویژگی این رویکرد تکرار زیاد و تمرین عملکردها و مهارت هاست چراکه منجر به افزایش سرعت نوروپلاستیسیتی یا اتصال بین سلول های عصبی مغز میشود.
2.رویکرد جبرانی
_این رویکرد برخلاف رویکرد قبلیست.
_در اینجا به فرد آموزش داده میشود تا از مهارت های سالم باقیمانده ی خود به شکل جایگزین استفاده میکند تا اینکه مستقیما به عملکرد آسیب دیده پرداخته شود.
_رویکرد جبرانی میتواند به شکل موقتی باشد،یعنی تا زمانیکه مهارت ها بهبود یابند یا مهارت جدیدی کسب شود، یا به شکل طولانی مدت باشد،مانند هنگامیکه بازسازی و بهبود عملکردهای قبلی ممکن نیست.
_نمونه هایی از رویکرد جبرانی میتوان به تقویم ها و یادآورها برای افراد دارای مشکلات حافظه ای وسایل و ابزار بهبود صوت برای افراد دارای نقایص گفتاری اشاره کرد.
ذکر این نکته ضروریست که تعیین نوع رویکرد بستگی به نظر متخصص و شدت آسیب یا مدت زمان پس از آسیب دارد؛ به طور مثال اگر میزان آسیب خفیف باشد رویکردهای بازسازی گزینه ی مناسبتری هستند.این دو رویکرد میتوانند همزمان نیز به کار روند،مثلا در شروع درمان در کنار رویکرد بازسازی،از رویکردهای جبرانی نیز برای تسهیل شرایط استفاده شود.
انواع توانبخشی شناختی
در ابتدا توجه به این نکته ضروریست هر روشی که برای بهبود یا بازسازی عملکردهای شناختی آسیب دیده در افراد دارای آسیب مغزی انجام میشود در دسته ی توانبخشی شناختی قرار میگیرد. این روشها در حقیقت یادگیری اطلاعات،روتینها و توانایی جدید را هدف قرار میدهند؛مثلا بیمارانی که در حافظه ی خود دچار نقایصی هستند از تکنیک های کدگذاری سود میبرند.یا بیمارانیکه که دچار نقایص حافظه هستند از استراتژی های درونی یا بیرونی سود میبرندو تمامی این موارد نوعی از تمرینات توانبخشی شناختی میباشند.
با این حال ، برخی از انواع عبارت اند از :
1.نوروفیدبک:
– روشی غیر تهاجمی ست که با قراردادن الکترودهایی بر روی سر فرد امواج مغزی ثبت می شود واز طریق صدا یا ویدئو به فرد نمایش داده میشود.
-از این روش برای بیماران دارای نقص توجه-بیش فعالی،تشنج،ضربه به سر و سکته ی مغزی استفاده میشود.
2. Attention processing training (APT) (آموزش پردازش توجه):
همانطور که از نام این روش پیداست، تمرکز اصلی آن بربهبود توجه به عنوان دریچه ی ورودی اطلاعات و مرحله ی ابتدایی یادگیریست. هم چنین بهبود سرعت پردازش به عنوان فاکتوری مهم برای موفقیت در اعمال زندگی روزمره هم چون رانندگی ،را نیز مورد هدف قرار میدهد. این روش در چند جلسه انجام میشود و فرد باید در حضور محرکات مزاحم و بی ربط توجه خود را معطوف به محرک مرتبط و اصلی کند.
به طور مثال زنگی مقابل بیمار قرار میدهند و نوار صوتی از اعداد برای او پخش میکنند،سپس از بیمار خواسته میشود هربار که عدد 5 را شنید، زنگ را به صدا درآورد. درمانگر نیز خطاهای فرد را ثبت میکند.هرچه پیشرفت بیمار بیشتر شود،سختی تمرین یا سایر تمرینات مشابه نیز بیشتر میشود.مثلا کلمات بیان شده شامل طبقات مختلف معنایی بوده و بیمار باید توجه خود را بین آنها تغییر دهد. اهمیت این مهارت در آنجاست که بیشتر فعالیت های روزمره در محیطی انجام میشوند که عوامل حواس پرت کن یا مزاحم نیز وجود دارند.
آشنایی با انواع توانبخشی شناختی
3.Computer assisted learning (روشهای یادگیری با کمک رایانه):
این روش نوع خاصی از توانبخشی شناختی نیست اما میتوان از آن در انجام تمرینات درمانی برای بهبود حوزه های آسیب دیده ی شناخت هم چون توجه یا حافظه بهره گرفت.
4.ابزار های کمکی:
از این ابزار ها به عنوان روش های کمکی و جایگزین استفاده میشود. به طور نمونه برای فردی که به دلیل سکته ی مغزی توانایی صحبت کردن خود را از دست داده است یا در اصطلاح علمی دارای اختلال آفازی شده است، میتوان از تخته های ارتباطی به منظور سهولت در برقراری ارتباط بیمار با اطرافیان خود و برطرف کردن درخواست های وی بهره جست. تخته های ارتباطی،ابزارهایی هستند که شامل تصاویر یا کلمات یا جملات مرتبط با محیط زندگی فرد میباشد.این تخته ها میتوانند به شکل الکترونیک مانند تبلت نیز باشند.
در پایان ذکر این نکته حائز اهمیت است که بیشتر نه همه ی افرادی که دچار آسیب های مغزی یا سکته یا دمانس و مواردی از این قبیل میشوند که بر عملکرد شناختی اثر سو دارند،پس از ارزیابی اولیه و تشخیص گذاری توسط متخصصین ،کاندید این درمان میشوند.
